Kiểm soát quyền lực trong lĩnh vực thanh tra nhằm phòng, chống tham nhũng tiêu cực

1. Quyền lực của cơ quan thanh tra và yêu cầu kiểm soát quyền lực trong lĩnh vực thanh tra

Để thực hiện trọng trách quan trọng trong bảo vệ pháp luật, bảo vệ kỷ cương, kỷ luật quản lý và góp phần làm trong sạch đội ngũ cán bộ, công chức, trong quá trình tiến hành thanh tra cũng như kết luận xử lý vụ việc và chính việc thực hiện quyền hạn này dễ làm nảy sinh những biểu hiện của việc lợi dụng quyền hạn được trao để phục vụ cho lợi ích cá nhân, thậm chí là trục lợi, nhận hối lộ.

Kết luận thanh tra, kết luận về nội dung khiếu nại, nội dung tố cáo là căn cứ để các cơ quan nhà nước tiến hành xem xét, xử lý những hành vi vi phạm, làm ảnh hưởng đến quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, doanh nghiệp, tổ chức.

Kiểm soát quyền lực trong lĩnh vực thanh tra nhằm phòng chống tham nhũng tiêu cực đòi hỏi quyết tâm chính trị cao của toàn Đảng, toàn dân, toàn quân, là trách nhiệm của cả hệ thống chính trị, dưới sự lãnh đạo của Đảng. Kiểm soát quyền lực phải trên cơ sở kết hợp giữa xây và chống, lấy xây là chính, chống phải kiên quyết, nghiêm minh và lấy chống để xây. Kiểm soát quyền lực không có “vùng cấm”, không có ngoại lệ, bất kể người đó là ai, giữ bất kỳ cương vị nào: Nếu lạm quyền, lộng quyền, lợi dụng quyền lực vì lợi ích cá nhân, tham nhũng, “lợi ích nhóm” đều phải được kiểm tra, thanh tra, điều tra, xem xét, kết luận và xử lý nghiêm minh theo kỷ luật của Đảng, pháp luật của Nhà nước. Muốn chống tham nhũng có hiệu quả thì trước hết phải chống tham nhũng chính ngay trong các cơ quan chống tham nhũng. Một khi đã xảy ra tham nhũng thì nhất thiết phải xử lý kiên quyết, xử lý thật nghiêm, đúng quy định của pháp luật, không có vùng cấm; phải nghiêm túc tuân thủ sự bình đẳng trước pháp luật, không có đặc quyền, không có ngoại lệ.

Tại Hội nghị ngành Kiểm sát nhân dân ngày 16-1-2014, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã nhấn mạnh cán bộ làm công tác chống tham nhũng “phải luôn giữ cho mình thật sự trong sạch, thật sự liêm chính, phải là người có bản lĩnh, dũng khí, kiên quyết đấu tranh bảo vệ cái đúng, không khoan nhượng với tham nhũng. Cán bộ làm công tác chống tham nhũng mà tay đã nhúng chàm thì không thể chống được tham nhũng”. Tổng Bí thư cũng chỉ ra rằng, việc “tăng cường, nâng cao hiệu quả công tác giám sát, kiểm soát quyền lực để phòng chống tham nhũng” là một giải pháp trọng yếu để cuộc đấu tranh chống tham nhũng có hiệu quả thiết thực"⁽¹⁾.

Tham nhũng thường được thực hiện một cách tinh vi bởi đối tượng tham nhũng vốn là người có trình độ chuyên môn, có vị trí, địa vị trong xã hội, thậm chí còn có các mối quan hệ thân thiết với những người có chức vụ, quyền hạn cao trong bộ máy nhà nước. Những đặc điểm đó khiến cho việc phát hiện và xử lý các hành vi tham nhũng khó khăn hơn rất nhiều so với các đối tượng phạm tội khác. Cũng từ đó mà yêu cầu về những điều kiện cần thiết để đấu tranh với loại tội phạm này phải cao hơn: Tổ chức hay các cá nhân có trách nhiệm trong phòng chống tham nhũng tiêu cực phải có nhiều quyền hạn hơn, kể cả những quyền hạn đặc biệt; trình tự, thủ tục tiến hành các biện pháp phát hiện và xử lý cần nhanh, gọn hơn, mạnh mẽ hơn; trình độ năng lực của đội ngũ cán bộ trong các cơ quan này cũng phải tinh thông hơn, chế độ, chính sách đãi ngộ đối với họ cũng phải có sự ưu đãi hơn so với những công chức bình thường. Nhất là trong quá trình thực hiện nhiệm vụ của mình, tổ chức và các cá nhân tham gia vào công tác phát hiện và xử lý tham nhũng cần được bảo đảm về tính độc lập cao, không bị can thiệp từ bất kỳ chủ thể nào. Tính độc lập đó sẽ đồng nghĩa với việc họ không bị hoặc rất ít bị sức ép hay sự kiểm soát từ bên ngoài. Quyền lực luôn có xu hướng lạm quyền và vì thế cần phải được kiểm soát.

Thực tế cho thấy đã xảy ra không ít hành vi vi phạm pháp luật nói chung và hành vi tham nhũng nói riêng trong quá trình xử lý các vụ án, vụ việc tham nhũng. Hành vi điển hình của một số cán bộ thanh tra là dựa trên cơ sở vi phạm của cá nhân, tổ chức rồi tìm cách dọa nạt các đối tượng này buộc phải đưa hối lộ nếu không muốn bị xử lý nghiêm khắc vì những sai phạm của mình. Khi phát hiện ra sai phạm của đối tượng, thay vì phải kiên quyết đưa ra ánh sáng để xử lý nghiêm minh thì những kẻ thoái hóa, biến chất lại tìm cách mặc cả, buộc đối tượng phải đưa những khoản tiền lớn hoặc những lợi ích khác để đổi lại việc mức độ sai phạm được giảm nhẹ, thậm chí là bị “ém nhẹm”, vô can.

Ngược lại với dạng hành vi trên là tình trạng hù dọa doanh nghiệp, đối tượng thanh tra theo kiểu “bé xé ra to, con kiến biến thành con voi”, coi những sai sót của người dân và doanh nghiệp, những bất cập trong quy định là cơ hội để tạo sức ép, gây phiền hà, sách nhiễu, vòi vĩnh quà cáp, hối lộ.

Đây là những dạng hành vi tham nhũng, tiêu cực thường xảy ra trong hoạt động thanh tra, là vấn đề mà thực tiễn đang đặt ra và có nguyên nhân từ việc thiếu kiểm soát quyền lực trong lĩnh vực hoạt động này, từ đó, đòi hỏi phải có giải pháp kiểm soát quyền lực có hiệu quả để phòng chống tham nhũng tiêu cực.

2. Giải pháp kiểm soát quyền lực trong lĩnh vực thanh tra nhằm phòng, chống tham nhũng, tiêu cực

Để kiểm soát quyền lực trong hoạt động thanh tra nhằm phòng chống tham nhũng tiêu cực, cần thực hiện một số giải pháp sau:   

(1) Kiểm soát hoạt động của cán bộ, công chức thanh tra trong công tác thanh tra, giải quyết khiếu nại, tố cáo và phòng chống tham nhũng tiêu cực.

Thực hiện nguyên tắc công khai trong hoạt động thanh tra là giải pháp quan trọng để tạo điều kiện kiểm soát quyền lực trong hoạt động thanh tra nhằm phòng chống tham nhũng tiêu cực. Công khai là nguyên tắc được ghi nhận trong Luật Thanh tra năm 2010 nhưng việc thực hiện chưa thực sự nghiêm túc trong các cơ quan thanh tra, nhất là có sự lạm dụng với danh nghĩa bảo vệ bí mật nhà nước. Hiện nay, Thanh tra Chính phủ đang xây dựng danh mục bí mật nhà nước trong lĩnh vực thanh tra trình Thủ tướng Chính phủ ban hành. Theo đó, chỉ đưa vào danh mục bí mật nhà nước những gì thật cần thiết, nếu thông tin tài liệu đó bị lộ có thể phương hại đến an ninh quốc gia và ảnh hưởng đến hiệu quả của công tác thanh tra; tối đa hóa việc công khai để đặt hoạt động thanh tra dưới sự giám sát của xã hội, ngăn chặn tình trạng “mặc cả, ăn chia” hoặc sách nhiễu, đòi hối lộ của cán bộ thanh tra như trong các vụ việc xảy ra thời gian qua.

Tăng cường giám sát hoạt động thanh tra, nhất là việc thực hiện quyền thanh tra, báo cáo kết quả thanh tra, dự thảo kết luận thanh tra (giám sát trong nội bộ; giám sát từ bên ngoài của báo chí, công dân, Mặt trận Tổ quốc, các cơ quan của Đảng,...); sửa đổi quy chế tổ chức và hoạt động của Đoàn thanh tra, trong đó, nâng cao hiệu quả giám sát trong nội bộ cơ quan thanh tra đối với đoàn thanh tra, chống sách nhiễu, lạm quyền,... Kiểm soát quyền lực tác động từ bên ngoài, thường là từ những người có chức vụ, quyền hạn cao, cản trở hoạt động thanh tra, can thiệp trái pháp luật vào việc kết luận thanh tra.

Cần thiết phải tăng cường giám sát hoạt động phòng chống tham nhũng tiêu cực, đặc biệt là hoạt động phát hiện và xử lý tham nhũng, tiêu cực của những người có thẩm quyền hoặc trực tiếp tham gia vào quá trình phát hiện và xử lý tham nhũng, tiêu cực. Việc giám sát có thể được thực hiện trong nội bộ cơ quan chống tham nhũng thông qua hai phương thức: Giám sát thường xuyên và kiểm tra đột xuất. Giám sát thường xuyên có thể được cơ quan phòng chống tham nhũng tiến hành đối với cán bộ, công chức của mình. Đây là hình thức mà cơ quan thanh tra hiện nay đang áp dụng. Để phương thức giám sát này có hiệu quả thì mọi hoạt động liên quan đến việc thực hiện quyền hạn trong quá trình phát hiện, xử lý tham nhũng, tiêu cực cần được quy trình hóa chặt chẽ. Việc kiểm tra đột xuất sẽ do thủ trưởng cơ quan có chức năng phòng chống tham nhũng quyết định và thành lập các tổ công tác thực hiện khi thấy cần thiết. Việc kiểm tra nhằm vào một số nội dung mà người đứng đầu nhận thấy có những biểu hiện vi phạm, cần phải có biện pháp xử lý ngay nhằm ngăn chặn hành vi vi phạm trong quá trình thực hiện nhiệm vụ của công chức thuộc quyền.

Việc giám sát có thể được thực hiện từ bên ngoài, đây là phương thức hiệu quả nhưng việc thực hiện sẽ dẫn đến những khó khăn nhất định mà hiện nay còn chưa được chú trọng. Giám sát từ bên ngoài có thể bao gồm: 1) Giám sát của bản thân đối tượng đang chịu sự thanh tra, kiểm tra. Để làm được điều này thì cần có cơ chế tiếp nhận các thông tin phản hồi của đối tượng đang chịu sự thanh tra, kiểm tra, cũng như những người có liên quan (cán bộ, công chức, viên chức, người lao động, các tổ chức đoàn thể tại nơi đang chịu sự thanh tra, kiểm tra). 2) Giám sát của các tổ chức xã hội, báo chí, công luận và mọi công dân thông qua việc thực hiện nghiêm túc các nguyên tắc về công khai, minh bạch trong quá trình thực hiện nhiệm vụ của các cơ quan này, nhất là kết quả đầy đủ về các cuộc thanh tra. Mọi hoạt động này cần phải được giám sát bởi xã hội thông qua việc phản biện, nêu ý kiến tranh luận một cách công khai, dân chủ, khiến cho các hành vi chạy “vi phạm” không có điều kiện thực hiện. 3) Giám sát giữa các cơ quan thanh tra, kiểm toán, điều tra, kiểm sát. Hiện nay, mặc dù đã có quy chế phối hợp giữa các cơ quan này nhưng chưa có cơ chế thể hiện sự giám sát lẫn nhau trong quá trình hoạt động. Cơ quan thanh tra, kiểm toán có quyền xác định sai phạm được phát hiện qua thanh tra có hay không có dấu hiệu tội phạm để chuyển hay không chuyển cho cơ quan điều tra, viện kiểm sát. Ngược lại, cơ quan điều tra, viện kiểm sát có quyền đánh giá vụ việc do thanh tra, kiểm toán chuyển sang có đủ dấu hiệu tội phạm và cần truy cứu trách nhiệm hình sự hay không,… Điều đó dẫn đến nguy cơ có vụ việc có dấu hiệu tội phạm tham nhũng nhưng do có sự “chạy chọt”, hối lộ nên người có trách nhiệm trong cơ quan thanh tra, kiểm toán sẽ không chuyển cho cơ quan điều tra, kiểm sát. Ngược lại, cũng có thể do hối lộ mà cán bộ điều tra, kiểm sát không xử lý thích đáng hồ sơ do thanh tra, kiểm toán chuyển đến, nhất là khi về mặt pháp luật hồ sơ thanh tra, kiểm toán không có giá trị làm chứng cứ trong tố tụng hình sự mà chỉ có giá trị giống như một tin báo tội phạm. Đây là vấn đề rất phức tạp cần được tiếp tục nghiên cứu để tìm ra giải pháp phù hợp bảo đảm vừa có sự giám sát lẫn nhau trong quá trình xử lý các vụ việc tham nhũng, tiêu cực vừa bảo đảm cho các cơ quan chống tham nhũng thực hiện đúng phạm vi nhiệm vụ, quyền hạn của mình, tránh chồng chéo trong quá trình hoạt động.

(2) Quán triệt và thực hiện nghiêm Quy định số 131-QĐ/TW, ngày 27-10-2023 của Bộ Chính trị về kiểm soát quyền lực, phòng chống tham nhũng tiêu cực trong công tác kiểm tra, giám sát, thi hành kỷ luật Đảng và trong hoạt động thanh tra, kiểm toán.

Đây là một văn bản rất quan trọng mà mỗi cán bộ thanh tra cần nghiên cứu, quán triệt và nghiêm túc thực hiện trong thời gian tới. Quy định số 131-QĐ/TW đã giải thích rõ: Kiểm soát quyền lực, phòng chống tham nhũng tiêu cực trong công tác kiểm tra, giám sát, thi hành kỷ luật Đảng và trong hoạt động thanh tra, kiểm toán là việc sử dụng cơ chế, biện pháp nhằm bảo đảm thực hiện nghiêm các quy định của Đảng, pháp luật của Nhà nước, quy chế làm việc, quy định, quy trình nghiệp vụ,… để phòng ngừa và phát hiện, ngăn chặn, xử lý các vi phạm, lạm dụng, lợi dụng chức vụ, quyền hạn trong thực hiện chức trách, nhiệm vụ được giao.

Công tác kiểm tra, giám sát, thi hành kỷ luật Đảng, thanh tra, kiểm toán nhà nước thường xuyên phải đối mặt với những cám dỗ về vật chất và tinh thần, với những tiêu cực nảy sinh trong quá trình công tác như dẫn đến việc sử dụng thẩm quyền không đúng mục đích; lợi dụng quyền hạn để trục lợi cá nhân hoặc “nhóm lợi ích”; nhận hối lộ để bao che, giúp đối tượng không bị xử lý hoặc giảm nhẹ khi xem xét xử lý kỷ luật... Điều 4 của Quy định số 131-QĐ/TW liệt kê và mô tả 22 hành vi tham nhũng, tiêu cực bị nghiêm cấm trong quá trình giám sát, kiểm tra, thi hành kỷ luật Đảng và thanh tra, kiểm toán. Đó là những căn cứ cụ thể để mỗi cán bộ, đảng viên hoạt động trong các cơ quan thanh tra, kiểm tra, giám sát, kiểm toán tự soi, tự sửa chính mình, để các cơ quan này thực sự là “thanh bảo kiếm” chống tham nhũng, tiêu cực.

Đây cũng là những hành vi tham nhũng, tiêu cực thường xảy ra và đã được đúc kết qua công tác thanh tra mà ngành thanh tra, mỗi cán bộ thanh tra cần nhận thức đầy đủ trong mỗi suy nghĩ và hành động, để tự soi, tự sửa, phòng ngừa từ xa, từ sớm để giữ mình liêm chính trong cuộc chiến không tiếng súng mà vô cùng khốc liệt. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nói: “Cán bộ thanh tra như cái gương cho người ta soi mặt, gương mờ thì không soi được. Vì thế, cán bộ thanh tra phải rèn luyện đạo đức cách mạng”⁽²⁾. Người lý giải: “Thường vì cơ quan, địa phương, bộ phận hay công việc nào có chỗ không đúng, chỗ sai lầm mới cần thanh tra (cũng có khi thanh tra cái tốt, nơi tốt, nhưng thường là như vậy), cho nên, phẩm chất của người cán bộ thanh tra là phải tự mình nghiêm chỉnh, phải có đạo đức cách mạng. Thí dụ, phái anh tham ô đi thanh tra tham ô thì không được, phái người lười đi thanh tra công việc người khác thì cũng không được. Cán bộ thanh tra phải có đạo đức cách mạng, phải hiểu nhân tình thế cố đã đành, nhưng tự mình còn phải gương mẫu cho người khác”⁽³⁾.

Quán triệt và thực hiện nghiêm túc Quy định số 131-QĐ/TW của Bộ Chính trị chính là để thanh tra thực sự là lực lượng đáng tin cậy của Đảng, Nhà nước và nhân dân trong công cuộc phòng chống tham nhũng tiêu cực, ngành thanh tra là “tai mắt của trên, là người bạn của dưới” và mỗi cán bộ thanh tra luôn là “cái gương cho người ta soi mặt”.

(3) Nghiên cứu ban hành Luật Chống hối lộ

Một trong những hành vi điển hình của việc lợi dụng quyền lực trong hoạt động thanh tra cũng như hoạt động của các cơ quan chống tham nhũng khác là nhận hối lộ và vì thế để kiểm soát quyền lực thì cần xem xét lại các quy định của pháp luật khi xử lý hành vi đưa, nhận hối lộ, từ đó tạo ra sự phân hóa cần thiết.

Hối lộ về bản chất là hành vi vi phạm pháp luật và đạo đức, nhất là về phía người nhận hối lộ. Người nhận hối lộ là người nắm giữ quyền lực, lợi dụng quyền lực đó để thu lợi bất chính cho mình. Đấu tranh với tệ hối lộ (đưa, nhận, môi giới hối lộ) là biện pháp quan trọng góp phần kiểm soát quyền lực nói chung và kiểm soát quyền lực trong hoạt động thanh tra cũng như một số hoạt động phòng chống tham nhũng tiêu cực khác.

Trước hết, cần có những thay đổi về quan điểm xử lý đối với những người đưa hối lộ theo hướng khuyến khích cho những người đã chủ động khai báo và tích cực phối hợp với các cơ quan có thẩm quyền trong việc tố giác những hành vi sai trái của những người tiến hành thanh tra. Hiện nay, pháp luật mới chỉ giảm nhẹ trách nhiệm đối với người đưa hối lộ đã chủ động khai báo. Nếu sau khi bị phát hiện mà thành khẩn và có thái độ hợp tác tích cực, có hiệu quả để kết luận về hành vi nhận hối lộ thì họ sẽ được giảm nhẹ tối đa trách nhiệm đối với hành vi đưa hối lộ của mình. Chỉ như vậy thì người đưa hối lộ mới mạnh dạn tố giác hành vi nhận hối lộ của những người có chức vụ, quyền hạn trong các cơ quan chống tham nhũng khi tiến hành phát hiện và xử lý tham nhũng, tiêu cực. Đồng thời, cần có sự phân hóa về động cơ, mục đích đưa hối lộ khi xem xét trách nhiệm của người đưa hối lộ: Đưa hối lộ để đạt được mục đích bất hợp pháp hay đưa “quà cáp, bôi trơn” để thực hiện được quyền, lợi ích hợp pháp của mình.

Ngoài ra, những quy định về quy tắc ứng xử đối với người làm công tác thanh tra cần nghiêm khắc hơn, chặt chẽ hơn. Họ có thể bị hạn chế những hoạt động có nguy cơ dẫn đến sự lạm quyền, tránh những mối quan hệ “nhạy cảm” và sẽ bị xử lý nghiêm khắc nếu vi phạm các quy định này. Những quy định về quà tặng, về kê khai tài sản, thu nhập, về những điều không được làm,… đối với người tham gia hoạt động phát hiện, xử lý tham nhũng, tiêu cực phải nghiêm khắc hơn so với những đối tượng khác. Tăng cường giáo dục để nâng cao hiệu quả kiểm soát từ bên trong, việc tu dưỡng đạo đức công vụ, đạo đức nghề thanh tra./.

--------------